تحلیل ساختاری اسلوب تهکّم در خطبه های نهج البلاغه

اسلوب تهکّم همواره یکی از متداول­ترین شیوه­های ادبی جهت تنبیه و هشیاری مخاطب بوده است. بدین صورت که متکلم جهت توهین، تحقیر و یا تنبیه مخاطب،لفظی را به­جای لفظی دیگر می آورد؛ مانند زمانی که مدح را به جای ذم و وعد را به جای وعید به کار گیرد. این صنعت بلاغی در هر دو علم معانی و بیان مورد نظر دانشمندان بلاغت بوده است و امام علی(ع) در بسیاری از خطبه­های نهج­البلاغه با اهداف مختلف از این صنعت ادبی بهره گرفته­اند. جستار حاضر می­کوشد تا ضمن استخراج نمونه­های مختلف اسلوب تهکّم از میان سخنانِ حضرت، به تحلیل و ارزیابی آن­ها پرداخته و هر کدام از آنها را در طبقه­بندی خاص خود قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می­دهد، بیشترین نمونه های تهکم در خطبه های نهج البلاغه در حیطه علم معانی می گنجد و در قالب جمله های خبری که از اغراض ثانویه برخوردار است، نمود دارد و اسلوب تهکم با استمداد از علم بیان، گسترۀ کمتری را به خود اختصاص داده است. همچنین دلیل استفاده حضرت از این ساختار در بیشتر خطبه ها، تنبیه و بیداری دوستان و یاران خویش است و فقط در مواردی خاص از این اسلوب جهت تحقیر و توهین استفاده نموده­اند.